Па дури и некои православни земји, како соседните Грција и Бугарија, празнуваат на различен ден од нас. Не отсуствуваат ниту дебати, ниту разни текстови на оваа тема во македонската јавност.
Сепак, во дискусиите што ги имам видено, аргументите на онаа страна која смета дека е добро и ние да се приклониме кон новиот календарски стил обично се сведуваат на тоа дека така треба затоа што така прават другите, така прави цивилизираниот западен свет, небаре само уште календарот да го смениме и ќе се доближиме до земјите на кои би сакале да се угледаме, можеби дури и без да мора да се справиме со другите предизвици во нашето општество, како владеењето на правото, работничките права или корупцијата и непотизмот. Другата страна, пак, вообичаено држи до тоа дека стариот календарски стил е одлика на нашата Православна црква, и дека тоа е традиција која нема потреба да се менува. Не се малку ниту оние кои сметаат дека менувањето на календарот е еднакво на менување на верата, од православна во неправославна, а дел од нив се чини дека веруваат дека јулијанскиот календар е востановен од Православната црква, како што е грегоријанскиот од Римокатоличката.
Основни поими
Нашата Православна црква богослужбениот живот го раководи според јулијанскиот календар, популарно наречен „стар календар“ или „стар стил“. Тој календар сега „доцни“ 13 дена зад „новиот“ грегоријански календар што е во најширока употреба во светот. Па така, кога според грегоријанскиот календар е 7 јануари, според јулијанскиот календар датумот е 25 декември. Значи, и Православната црква смета дека датумот за прослава на Божик е 25 декември, само што тој ден не се поклопува со календарот што секојдневно го користиме.
Јулијанскиот календар своето име го добива според Гај Јулиј Цезар, римскиот владетел, кој го востановил овој календар како официјален во Римската држава во 46 година пред Христа. Овој календар се базира на тогашното научно согледување дека една година, односно периодот на една револуција на Земјата околу Сонцето, изнесува 365 дена и 6 часа. Тие 6 часа во рок од четири години прават еден цел ден, и тој ден се додава во престапната година, која заради тоа има 366 дена.
Христијанската црква, која се развила токму на територијата на Римската држава, едноставно го прифатила државниот календар и според него ги пресметувала своите празници.
Пресметување на датумот на празнување на Воскресението Христово
Единствено во однос на пресметувањето на најголемиот празник во христијанската вера, Воскресението Христово – Пасха, Велигден, црквата одредила посебни правила и канони. Уште на Првиот вселенски собор, во 325 година, во Никеја, е утврдено дека се забранува прослава на Воскресението Христово во ист ден кога се празнува еврејската Пасха, пред пролетната рамноденица. До Соборот веќе била воспоставена праксата Велигден да се празнува во недела – денот на Воскресението Христово, и тоа не било променето на Соборот, а не е променето ниту до денес. И денес го славиме Велигден не на фиксен датум, туку секогаш во недела, после полната месечина по пролетната рамноденица. (Полната месечина во приказнава е поврзана со одредбата за еврејската Пасха: еврејската Пасха се празнува на 14-от ден од месецот нисан; нисан е првиот пролетен месец во северната хемисфера; бидејќи во еврејскиот календар месеците доследно ги следат месечевите мени, 14-от ден од месецот нисан секогаш има полна месечина.) На тој начин, прославата на Христовото Воскресение Светите Отци ја врзале не за еден или за друг календар, кои се устроени од луѓето и, како што ќе видиме понатаму, се само приближно точни и се подложни на грешки, туку за движењето на небесните тела, кое е устроено од Бога.
Пресметувањето на датумите на Пасха во тоа време ѝ било доверено на Александриската Патријаршија, бидејќи таму астрономијата била најразвиена, и таа црква имала должност благовремено да ги достави пресметаните датуми до останатите цркви.
Според датумот на празнувањето на Воскресението Христово се одредува и кога почнува Великиот пост, кога се подготвителните недели пред Великиот пост, кога се празниците после постот, Вознесението Христово – Спасовден, Педесетница, односно Духовден, и, конечно, на кој ден ќе започне Апостолскиот пост. А понатаму, во текот на целата година, неделите се бројат во однос на празникот Педесетница, па во верското календарче читаме: „таа и таа недела после Педесетница“. Значи, гледаме дека датумот на прославувањето на Пасхата има печат и врз целата година.
Грегоријанскиот календар
Во времето на Ренесансата, во XVI век, е утврдено дека должината на годината всушност е нешто пократка отколку што е според јулијанскиот календар, односно дека изнесува 365 дена, 5 часа, 49 минути и 12 секунди. Оваа разлика од 10 минути и 48 секунди, од времето на Првиот вселенски собор до XVI век, довела до отстапка од 10 дена. Тогашниот римски папа, Григориј XIII, одредил да се изготви нов календар, според новите пресметки за должината на годината, и кога ќе стапи на сила, да се направи корекција на датумот, за да се отстрани отстапувањето од 10 дена. За со текот на времето да не се створи повторно слично отстапување, новиот календар има поинаков начин за одредување на престапните години. Овој календар се нарекува грегоријански и има разлика во датумот во однос на јулијанскиот календар. Од неговото воведување во употреба во 1582 година, до денес разликата помеѓу двата календари се зголемила на вкупно 13 дена. Во 2100 година разликата ќе стане 14 дена.
Целта на папата Григориј XIII била да се запази правилото од Првиот вселенски собор во однос на пресметката на датумот за Велигден, затоа и корекцијата што ја направил била според годината кога е одржан Првиот вселенски собор, а не според годината кога е воведен јулијанскиот календар во употреба. Но, зошто повторно го мешаме календарот во однос на оваа пресметка, кога погоре кажавме дека тој датум зависи од движењето на небесните тела? Затоа што за одредување на пролетната рамноденица е земен фиксен датум – 21 март. Во времето на папата Григориј XIII било утврдено дека рамноденицата всушност настапува 10 дена порано одошто е во јулијанскиот календар, та со календарската реформа тоа било коригирано. Сепак, како последица на промената на пресметката на датумот за Велигден според грегоријанскиот календар, во Римокатоличката црква се случува Воскресението Христово да се празнува пред или заедно со еврејската Пасха, спротивно на споменатото правило од Првиот вселенски собор.
Грегоријанскиот календар стапил на сила најпрвин во римокатоличките земји, во XVI век, во протестантските земји во XVIII век (во меѓувреме имале различен календар од блиските соседи Римокатолици), а во православните земји – на почетокот на XX век. Притоа, Православните цркви го задржале јулијанскиот календар за црковна употреба, и жителите на овие земји се научиле на паралелно користење на стариот календар (за црковна употреба) и новиот календар (за сè останато).
Новиот календар во Православните цркви
И во православниот свет била воочена неточноста на јулијанскиот календар. Во XIV век византискиот научник Никифор Григора поднел предлог до Цариградскиот патријарх и до Царот, за реформа на јулијанскиот календар и на начинот на пресметка на датумот за Велигден. Но, до реформа не дошло, затоа што се проценило дека нема да биде можно сите Православни цркви да се убедат да прифатат таква промена.
Од слична причина, за да не дојде до раздор помеѓу верните, Православните цркви не го прифатиле грегоријанскиот календар кога се појавил.
Во 1923 година, Цариградскиот патријарх Мелетиј Метаксакис свикал Собор на кој предложил реформа на календарот. Реформата била дело на српскиот астроном Миланковиќ, кој составил календар што ги следи датумите на грегоријанскиот календар, но е попрецизен во пресметката на должината на годината, а во однос на празнувањето на Велигден се поклопува со јулијанскиот календар. Овој календар е наречен „ревидиран јулијански“ или „новојулијански“, и додека од една страна осигурува дека Воскресението Христово, и сите поврзани празници, ќе бидат празнувани истовремено со црквите кои го користат јулијанскиот календар, од друга страна води до необични неправилности – на пример, се случува Апостолскиот пост да треба да заврши пред воопшто да почне (кога празникот на светите апостоли Петар и Павле ќе се падне во Духовденската седмица). Веќе во 1924 година, овој календар бил прифатен во Цариградската Патријаршија, Романската црква и Црквата на Кралството Грција.
Кралството Грција грегоријанскиот календар го прифатила најдоцна, во 1923 година, а за помалку од една година потоа и црквата го усвоила ревидираниот јулијански календар, па таму скоро и да немало период на паралелна употреба на два календари, еден државен, а друг црковен. Менувањето на црковниот календар во Грција не бил мирен и едноставен процес. Значителен број верници, свештеници и епископи изразиле силен револт кон одлуката за промена и одбивале да ја прифатат. Дел од нив се имаат одвоено во посебна црковна структура наречена „Вистинска православна црква“, чии припадници во народот се познати како „старокалендарци“ заради приврзаноста кон стариот календар. Оваа црковна структура се смета за расколничка, бидејќи нема општење ниту со Грчката црква, ниту со другите канонски Православни цркви во светот. Разделбата на верниците заради прашањето на календарот до ден денес останува болна рана на телото на Православната црква во Грција, која црквата се труди да ја залечи со тоа што ќе допушти и служби по стариот календар, но овој процес е далеку од завршен.
Вреди да се напомене дека монашката држава Света Гора, која се наоѓа во рамките на државата Грција, а припаѓа во црковната јурисдикција на Цариградската патријаршија, сè уште се раководи по стариот календар. Но, секогаш останала во единство со црквите кои го прифатиле новиот календар.
Полската православна црква го усвоила новиот ревидиран календар во 1924, а во 2014 година се враќа на стариот календар, оставајќи слобода парохиите да служат и според ревидираниот јулијански календар, доколку така претпочитаат. Двата црковни календари се во употреба и во Православната црква на Чешка и Словачка.
Александриската Патријаршија, иако на почетокот се спротивставила на ревизијата на календарот, откако на нејзиниот престол дошол истиот патријарх Мелетиј Метаксакис, во 1926 година преминала на новиот календар. Овој чекор го следеле и Антиохиската Патријаршија, и Кипарската православна црква.
Финската православна црква е единствена православна црква која се раководи според грегоријанскиот календар вклучително и за одредување на датумот на Пасха.
Бугарската православна црква преминува на новиот календар во 1968 година. Но, бидејќи поминале полни 50 години во кои црквата употребувала еден календар, а државата друг, останала навика некои празници да се празнуваат по стариот календар. На пример, Бугарската црква Ѓурѓовден го празнува на 6 мај наместо на 23 април како што е предвидено во црковниот календар.
Сегашната состојба и како понатаму
Поголемиот број помесни Православни цркви го имаат прифатено новиот ревидиран календар. Јулијанскиот календар останува во употреба во следните православни цркви: Ерусалимската патријаршија, Руската православна црква – Московска Патријаршија (вклучително и автономните цркви под оваа Патријаршија – Белоруска, Украинска, Молдавска, Јапонска и др.), Српската Патријаршија, Грузиската православна црква, Македонската православна црква – Охридска Архиепископија, и Света Гора. Според бројот на верници, може да се каже дека најголемиот број православни во светот се раководат според стариот, јулијански календар во богослужбениот живот на црквата.
Интересен податок е тоа дека јулијанскиот календар се користи во астрономијата и во компјутерската технологија, затоа што е едноставен за користење и правење прецизни временски пресметки. Па така, движењето на небесните тела, појавувањето на кометите, движењето на сателитите во орбитата на Земјата се пресметуваат со користење на тнр. „јулијански ден“.
Промената на календарот, особено без соодветна подготовка на верниот народ, може да доведе до раздор помеѓу верниците, како што се случило во Грција.
Треба да се има предвид и дека една црква која што долго време користела различен календар од државата, по усвојувањето на новиот календар, како што гледаме од примерот на Бугарската православна црква, може да има потешкотии да ги убеди верните да се вратат на стариот датум на прослава на празниците: Св. Кирил и Методиј на 11 наместо на 24 мај, Успение Богородично на 15 наместо на 28 август, Петровден на 29 јуни наместо на 12 јули и многу други, меѓу кои и за нашиот народ најзначајниот – Илинден на 20 јули наместо на 2 август.
Ерусалимската Патријаршија, како дополнителна причина за придржување до стариот календар го има и практичниот аспект на организирање на празничните богослужби во Светата Земја во различен ден од Римокатолиците; би било потешко да се ускладат овие служби кога би биле во ист ден. Исто така, Ерусалимската Патријаршија во неколку наврати има истакнато дека: „Истовременото прославување на празниците со Римокатоличката црква се проценува некорисно за Православието“.
Идеално би било, прашањето на календарот да биде решено на некој иден Сеправославен т.е. Вселенски собор, како што впрочем и било предвидено, па оваа тема била разгледувана на предсоборската конференција во 1977 година, но кога и дали ќе се случи тоа, останува неизвесно. На конференцијата во 1977 година е констатирано дека пресметувањето на датумот на Пасха според јулијанскиот календар има отстапување во однос не само на рамноденицата, туку и на месечевите мени, кои во реалноста се случуваат 5 дена порано одошто се пресметува. Заклучено е дека овие недостатоци треба да се исправат на таков начин што нема да се наруши погореспомнатиот канон од Првиот вселенски Собор. (Треба да се каже дека тој канон не се нарушува ниту со денешното сметање на датумот за прослава на Воскресението Христово, според јулијанскиот календар.)
На Великиот собор во Крит, во јуни 2016 година, оваа тема не беше разгледувана. На подготвителните средби пред Соборот беше вклучена и проучувана, но на собирот на претстоителите, во јануари 2016 година, беше одлучено да се изостави, затоа што некои Православни цркви не се спремни и немаат желба да прават реформи во календарот.